Οδηγώντας στον επαρχιακό δρόμο που οδηγεί προς Ελαφονήσι και Παλαιόχωρα, ο οποίος βρίσκεται επάνω ακριβώς από το πανέμορφο φαράγγι των Τοπολίων λίγο μετά το χωριό των Τοπολίων και αφού περάσετε μια μικρή παλιά πέτρινη σήραγγα, επάνω στην πλαγιά δεξιά σας θα δείτε το άνοιγμα μιας σπηλιάς Από το επίπεδο του δρόμου ανεβαίνετε αρκετά σκαλοπάτια, ενώ στη συνέχεια ακολουθείτε ένα μικρό μονοπάτι. που οδηγεί στην αψιδωτή, επιβλητική είσοδό του σπηλαίου της Αγίας Σοφίας. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, το σπήλαιο της Αγίας Σοφίας βρίσκεται σε υψόμετρο 285μ. και περιλαμβάνει θόλο ύψους 20μ. και διαμέτρου 70μ. με ποικιλόμορφους σταλακτίτες και σταλαγμίτες.
Στην τοποθεσία αυτή βρέθηκαν διάφορα αρχαία αντικείμενα, μεταξύ των οποίων όστρακα της Νεολιθικής εποχής. Επίσης στο Σπήλαιο έχει εντοπιστεί ένα είδος αράχνης που ζει μόνο εδώ (Pholcus creticus). Το σπήλαιο παρουσιάζει αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον. Ο P. Faure εντόπισε χαρακτηριστικά όστρακα της Νεολιθικής (6.500-3.000 π.Χ.), Κλασικής (480-323 π.Χ.) και Ρωμαϊκής περιόδου (31 π.Χ.- 324 μ.Χ), ενώ ο S. Hood ανακάλυψε ένα πήλινο ειδώλιο, που χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ., καθώς και κεραμική της Νεολιθικής, Πρωτομινωικής (3.000-2.600 π.Χ.), Υστερομινωικής ΙΙΙ (1.400-1.100 π.Χ.), Κλασικής, Ελληνιστικής (323-31 π.Χ.) και Ρωμαϊκής περιόδου.
Πήρε την ονομασία του από το ομώνυμο εκκλησάκι, διαστάσεων 6 μ. x 3 μ., που βρίσκεται στα αριστερά της εισόδου του.
Η σπηλιά αυτή χρησιμοποιείται για λατρευτικούς σκοπούς και συνδέεται με διάφορους θρύλους, όπως το πέταλο του Αγίου Δημητρίου. Ισχυρίζονται ότι έχει αποτυπωθεί στο βράχο το αποτύπωμα της οπλής του αλόγου του Αγ. Δημητρίου. Πραγματικά σε κάποιο βράχο υπάρχει ένα βαθούλωμα, που το σχήμα του θυμίζει πέταλο αλόγου.
Επίσης σε σχέση με το αν συνεχίζεται το σπήλαιο σε άλλες αίθουσες, ακούγονται οι (συνηθισμένες) ιστορίες για κάποιο στενό άνοιγμα, όπου έβαλαν ένα ζώο κι αυτό εμφανίστηκε χιλιόμετρα μακριά.
Δύο όμως είναι οι πιο γνωστοί θρύλοι που στοιχειώνουν το σπήλαιο.
Ο ένας αναφέρεται στους τελευταίους μαχητές της Κωνσταντινούπολης που ήταν παλληκάρια από την Κρήτη και ο Μωάμεθ τιμώντας τους γι’ αυτό τους χάρισε τη ζωή και τους επέτρεψε να πάρουν εκτός από τα όπλα τους και ό,τι ήθελαν πριν επιστρέψουν στο νησί τους. Εκείνοι προτίμησαν να πάνε στο Ναό της Αγίας Σοφίας και να πάρουν μαζί τους μια εικόνα. Έπειτα από πολλές περιπέτειες και κακουχίες επέζησαν περίπου 80 οι οποίοι περνώντας γιαλό – γιαλό την Πελοπόννησο έφθασαν στην Γραμβούσα και πέρασαν στην Κίσσαμο όπου παρέμειναν οι περισσότεροι. Την εικόνα που κουβαλούσαν μαζί τους την τοποθέτησαν σε ένα εκκλησάκι απέναντι από τα Τοπόλια. Και από εδώ αρχίζουν τα θαύματα. Μια βραδιά βοσκοί της περιοχής είδαν ένα φως να φεύγει από το εκκλησάκι και σαν να πετούσε, κατέληγε σε μια σπηλιά που βρισκόταν πιο πέρα από το χωριό. Την άλλη μέρα πήγαν στην σπηλιά και είδαν έκπληκτοι την εικόνα ακουμπισμένη σε μια πέτρα. Οι περισσότεροι θεώρησαν πως κάποιος πρέπει να άρπαξε την εικόνα από το εκκλησάκι και την έκρυψε στο σπήλαιο. Την παίρνουν λοιπόν και την επιστρέφουν στο εκκλησάκι. Το ίδιο βράδυ όμως ξαναείδαν το φως να κάνει την ίδια διαδρομή! Την άλλη μέρα πήγαν και δεν βρήκαν την εικόνα πάνω στην πέτρα, αλλά σφηνωμένη ανάμεσα σε βράχους. Κατάλαβαν πως θέληση της ήταν να μείνει εκεί και εκεί μένει μέχρι σήμερα, λένε. Έχτισαν και ένα εκκλησάκι και του έδωσαν το όνομα της Αγίας Σοφίας, δένοντας αυτό το ταπεινό εκκλησάκι με το μεγαλόπρεπο ναό του Ιουστινιανού! Τώρα γιατί δεν την βλέπει σήμερα κανείς αυτή την εικόνα ούτε καν σφηνωμένη στο βράχο; Μάλλον προτίμησε να κρυφτεί βαθιά μέσα του.
Ο άλλος σπουδαίος θρύλος αναφέρεται σε ένα συγκλονιστικό ιστορικό δράμα. Στη Θυσία των Ψαρομηλλίγκων. Οι Ψαρομήλιγγοι, παρακλάδι αρχοντικής οικογένειας, κήρυξαν επανάσταση ενάντια στους Ενετούς στον καιρό της Ενετοκρατίας. Μετά το άτυχο τέλος της επανάστασης οι πρωτεργάτες της κρύβονταν σε γκρεμνούς και σε σπηλιές. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν ο τότε Επίσκοπος Κισάμου Μιχαήλ Ψαρομήλιγγος, ο αδελφός του Καπετάν Ψαρομήλιγγος και ο ανιψιός του Δημήτριος που θεωρούνταν ο αρχηγός της επανάστασης. Κυνηγημένοι βρέθηκαν στην στη σπηλιά των Τοπολίων. Εκεί ο Δεσπότης κάλεσε τον αδελφό του και του μίλησε. Τα δυο αδέλφια συμφώνησαν πως για το καλό της πατρίδας έπρεπε να υποχρεώσουν το νεαρό Δημήτριο να κόψει τα κεφάλια τους, να τα παραδώσει στον Βενετσιάνους ώστε να πάρει χάρη, για να συνεχίσει την επανάσταση. Μετά τη συμφωνία αυτή μεταξύ των δύο αδελφών, ο Επίσκοπος κάλεσε τον ανιψιό του στο εκκλησάκι και τον όρκισε να κάνει εκείνο που επιτάσσει το πατριωτικό χρέος.
Όταν όμως ο νέος έμαθε ότι απαιτούνταν να αποκεφαλίσει τον Επίσκοπο θείο του και τον πατέρα του και να πάει τα κεφάλια τους στους Ενετούς για να γλιτώσει εκείνος, αρνήθηκε τον όρκο του…
Τα λόγια όμως και οι εξορκισμοί του Επισκόπου για τη λευτεριά της Κρήτης, τον έπεισαν εν τέλει να κρατήσει τη σκληρή υπόσχεσή του και να θυσιάσει τον θείο και τον πατέρα του για τη λευτεριά της Κρήτης.
( ΠΗΓΗ: Η Κρήτη των θρύλων – Βασίλης Χαρωνίτης )